“Deprem nedir nasıl oluşur?” sorusunun yanıtını öğrenmeye çalışan pek çok kişi vardır. Bunun nedeni Türkiye’nin deprem kuşağında bulunan bir ülke olması ve sık sık irili ufaklı depremler yaşanmasıdır. “Deprem nasıl oluşur?” sorusundan evvel depremin ne olduğunu açıklamak gerekir.
Sözlük anlamına baktığımızda kelimenin karşılıkları arasında yer sarsıntısı ve zelzele vardır. Ayrıca seizma da aynı anlama gelir. Sismik dalgaların yer altında oluşan enerjiye bağlı olarak açığa çıkması sonucu yer kabuğunda meydana gelen hareket ise konunun detaylı tanımıdır.
“Deprem nasıl oluşur?” sorusuna yanıt verirken ilk olarak yer kabuğu hareketi olarak ifade etmek mümkündür. Söz konusu hareket yerin alt katmanlarında meydana gelir. Bazen yüzeye yakın noktaya deprem etkisi meydana gelebilir. Bazen de yerin derinliklerinde, yüzeyden uzak noktalarda meydana gelir. Depremler genellikle fay hatlarındaki kırılmalardan dolayı oluşur. Kırılmaya bağlı olarak ortaya çıkan enerji sarsıntı yaratır ve bu sarsıntının şiddeti, kırılmanın şiddetine göre değişir.
Meydana gelen sarsıntıların şiddeti Richter ölçeği ile ölçülür. Depremi inceleyen bilim dalına ise sismoloji adı verilir. Deprem gibi doğal afetler, hayatın olağan akışı içinde sıklıkla karşınıza çıkacak durumlardır.
Deprem Nasıl Olur?
“Deprem nasıl oluşur?” sorusunun yanıtını biraz daha detaylı olarak anlatmakta fayda var. Deprem nasıl oluşur kısaca anlatmak için fay hatlarına değinmek gerekir. Kaya kütlelerinde meydana gelen yüksek basıncın etkisiyle fay hattı oluşur. Aşamalı gerilme levhası hareketi sonucunda fay hatları, yerkabuğunun farklı noktalarında bulunur. Fay hatlarının etkisiyle yeryüzünde yer alan kayalarda kayma, kırılma söz konusu olur. Kırılmanın başladığı noktaya deprem odağı adı verilir. Deprem merkezi ise kırılma noktasının yerkabuğunun üstünde rastladığı noktadır.
“Deprem nasıl oluşur?” konusunda araştırma yaparken dalgaların oluşumuna da değinmek gerekir. “Deprem dalgaları nasıl oluşur?” sorusuna yanıt olarak kayaların iç kısmında oluştuğundan bahsedebiliriz. Kayaların iç kısmında oluşanlar P dalgalarıdır. P dalgaları, sismograf ölçümlerinde ilk başta tespit edilebilir. S dalgaları ise sismograflar tarafından ikinci tespit edilen dalgalardır. Bu dalgalar sadece katı alanlarda hareket eder.
Sismik dalgalar sonucunda deprem meydana gelir. “Deprem nasıl oluşur?” sorusuna yanıt olarak her sarsıntı sonucunda farklı hızda ve türde dalgalar oluşacağından bahsedilmesi önemlidir.
“Deprem fay hatları nasıl oluşur?” sorusunun yanıtı da sarsıntıların tam olarak nedeninin anlaşılması açısından önemlidir. Fay hattı adı verilen oluşumlar, kayanın aşırı basınç etkisiyle kırılması neticesinde ortaya çıkar.
Fay hatlarının dağılımı ve taşıdıkları riskler belirlendikten sonra Dünya’ da ve Türkiye’de deprem bölgeleri oluşturulmuştur. Türkiye’deki deprem bölgeleri; Kuzey Anadolu, Doğu Anadolu fayı, Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağı ve Ege graben sistemi olarak sınıflandırılır. En riskli fay hattı Kuzey Anadolu fayı olarak nitelendirilse de diğer hatlarda da zaman zaman şiddetli depremler meydana gelir.
Deprem Türleri Nelerdir?
“Deprem nasıl oluşur?” sorusunun cevabı deprem türlerine göre farklılık gösterir. Oluşumlarına, uzaklıklarına, derinliklerine ve büyüklüklerine göre sarsıntıların türü değişir. “Türlerine göre deprem nasıl oluşur?” sorusuna şu yanıtları vermek mümkündür:
- En çok görülen ve büyük deprem oluşumlarına yol açan tektonik sarsıntılardır. Tektonik etkiye dayalı olarak meydana gelen kırılmalar, tektonik depremlere yol açar.
- Volkanik depremler, volkanik oluşumların harekete geçmesiyle ortaya çıkar.
- Kayaçlardaki çökmeler sonucu oluşan sarsıntılar, çöküntü deprem olarak adlandırılır.
- Yol yapımı gibi nedenlerle kayaların patlatılması sonucu ortaya çıkan sarsıntılar yapay sarsıntılardır.
“Deprem nasıl oluşur?” sorusuna yanıt ararken uzaklıklarına göre depremlerin nasıl sınıflandırıldığını bilmek gerekir. Bu noktada yerel, bölgesel ve uzak gibi bir sınıflandırma yapmak mümkündür. Büyüklüklerine göre çok büyük, büyük, orta, küçük, mikro ve ultra mikro sınıflandırmasından bahsedilebilir.
Dünyadaki En Şiddetli Depremler
“Deprem nasıl oluşur?” sorusunun yanıtı zaman içerisinde daha net hale gelmiştir. Bunun nedeni farklı ülkelerde yıllar boyunca yaşanan depremlerin incelenmesi ve yeni bilgilere ulaşılmasıdır. Bugüne kadar bilinen en şiddetli deprem 1960 yılında Şili’de kaydedilmiştir. 22 Mayıs 1960 tarihinde meydana gelen depremin büyüklüğü 9,5’tir. 1964 yılında Alaska’ da meydana gelen 9,2’lik deprem ise en şiddetli ikinci yer sarsıntısıdır. Şiddetli depremler birçok insanın yaralanmasına ve ölmesine yol açmıştır.
Şiddeti diğerlerine göre daha az olsa da sonuçları itibarıyla korkunç etkiler yaratan depremlerden biri 26 Aralık 2004 tarihinde meydana gelmiştir. Bu deprem 9,1 şiddetindedir ve 10 dakika boyunca devam etmiştir. Deprem sonucunda ölen kişi sayısı 230 bin civarındadır. Evini kaybeden kişi sayısı ise 1 milyon 700 bin kadardır.
Dünyadaki depremlerin yanı sıra Türkiye’dekiler de çok sayıda can kaybına yol açmıştır. 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen, 7,6 şiddetinde olan ve 11 ili etkileyen depremde ölenlerin sayısı 50 binin üzerindedir. Bu korkunç doğal afetin ekonomik etkisi de büyüktür. Merkez üssü Kahramanmaraş Pazarcık olan doğal afetin yaraları halen sarılmaya çalışılmaktadır. Türkiye’nin yakın tarihte yaşadığı bir diğer şiddetli yer sarsıntılarından biri 17 Ağustos 1999 Gölcük depremidir. 7,6 şiddetindeki depremde ölen kişi sayısı 17.480 olarak belirtilmiştir.
Depreme Karşı Tedbirli Olmak için Ne Yapılmalıdır?
“Deprem nasıl oluşur?” sorusuna yanıt bulmak isteyenler, yer sarsıntıları sonucunda nasıl sorunlar yaşandığını da merak eder. Türkiye gibi ülkelerde maalesef pek çok insan, depremlerin olumsuz etkilerine maruz kalır. Yaralanma, sakatlanma ve ölüm gibi durumlar, çoğunlukla deprem sırasında çöken, hasar alan binalar nedeniyle meydana gelir. Ayrıca pek çok insan şiddetli bir deprem sonrasında evini, iş yerini kaybeder. Ancak bu tür durumlar depremden ziyade depreme hazırlıklı olmayan yapılar nedeniyle yaşanır.
Maalesef henüz Türkiye’de pek çok yapı depreme dayanıklı değildir. Her ne kadar güçlendirme ve kentsel dönüşüm çalışmaları yapılsa da bunun yeterli seviyeye ulaşması için bir hayli zamana ihtiyaç vardır.
Kendi evinizin ve iş yerinizin depreme dayanıklı hale gelmesi için bir an evvel harekete geçmenizde fayda vardır. Şu işlemleri yaptırarak sarsıntılara karşı tedbirinizi alabilirsiniz:
- İlk olarak deprem analizi yaptırmalısınız. Bu sayede zeminin, binanın sağlamlığı ve dayanıklılığı hakkında bilgi edinirsiniz.
- Yapı güçlendirme yöntemleri ile yapıların dayanıklılığı artırılmalıdır.
- Güçlendirme için çelik, karbon fiber ve beton gibi malzemeler kullanılmalıdır.
Yapı güçlendirme çalışmaları profesyonel bir ekip tarafından yapıldığı takdirde yıkıma ve yeniden bir yapı inşa etmeye gerek kalmaz. Bu sayede maliyetlerde ciddi bir azalma olur.
“Deprem nasıl oluşur?” konusunda konuşurken alınacak bireysel ve toplumsal tedbirlerden de bahsedilmelidir. Toplumun deprem öncesinde ve sonrasında yapılacaklar konusunda bilgilendirilmesi önemlidir. Deprem sırasında binaların terk edilmesi, ilk yardım gibi konularda bilinçlenme yaygınlaşmalıdır. Sarsıntı esnasında nasıl davranılması gerektiği konusunda da ilkokuldan itibaren gerekli bilinçlendirme çalışmaları yapılmalıdır.
Yapıların inşası sırasında yer sarsıntısı ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır. Dayanıksız yapılan inşa edenlere caydırıcı cezalar verilmelidir. Türkiye bir deprem ülkesi olduğu için kamu kurumlarının her an deprem olacak gibi hazırlıklı olmasına özen gösterilmelidir. Arama ve kurtarma ekipleri için acil eylem planları hazır olmalıdır. Bu sayede ani bir doğal afette gerekli müdahale hızlı bir şekilde yapılır.